Waarom AI-geletterdheid geen optie meer is, maar noodzaak

AI is overal, maar begrijpt iedereen het wel?

AI is niet langer iets uit of in de toekomst of enkel voor techbedrijven. Van automatische klantensupport tot besluitvormende algoritmes: kunstmatige intelligentie is inmiddels verweven met ons dagelijks werk. Toch blijkt dat veel medewerkers niet precies weten wat AI is, hoe het werkt en zijn met name niet bekend met wat de risico’s zijn. En daar schuilt een serieus gevaar. Want wie AI blindelings vertrouwt, of verkeerd toepast, kan grote schade aanrichten voor klanten, collega’s en de organisatie zelf. AI-geletterdheid is daarom geen luxe meer, maar een vereiste. Precies dáárom legt de EU AI Act de nadruk op het bewust informeren en trainen van medewerkers.

Wat betekent AI-geletterdheid eigenlijk?

AI-geletterdheid betekent dat medewerkers een goed begrip hebben van wat kunstmatige intelligentie is, hoe het werkt en welke impact het heeft op hun werk. Het gaat niet om diepgravende technische kennis, maar om bewustzijn en inzicht: kunnen herkennen wanneer AI wordt ingezet, weten welke vragen je moet stellen, en snappen wat de ethische en juridische risico’s zijn.

Denk aan:

• mag ik dit algoritme wel gebruiken?
• Wat betekent dit voor de privacy van onze klanten?
• En hoe weet ik of AI geen discriminerende keuzes maakt?

AI-geletterde medewerkers kunnen kritisch omgaan met technologie en dat is precies wat de wetgever van hen verlangt.

Waarom is AI-geletterdheid zo belangrijk voor jouw organisatie?

Omdat onwetendheid risico’s creëert. AI wordt steeds vaker gebruikt binnen organisaties: voor personeelsselectie, marketing, klantenservice, fraudedetectie en besluitvorming. Maar wie niet begrijpt hoe AI werkt, ziet vaak de risico’s over het hoofd.

Denk aan ongewenste bias, schending van de AVG, onbegrijpelijke uitkomsten of zelfs reputatieschade. AI-geletterdheid zorgt ervoor dat medewerkers bewuste keuzes maken, risico’s signaleren én weten wanneer ze hulp moeten inschakelen. Zeker nu de EU AI Act organisaties verplicht om verantwoord en transparant met AI om te gaan, wordt het trainen van je team geen luxe maar een noodzaak.

Wat zegt de EU AI Act over AI-geletterdheid?

De EU AI Act maakt duidelijk dat AI-geletterdheid geen vrijblijvende keuze meer is. In de verordening staat expliciet dat organisaties maatregelen moeten nemen om AI op een verantwoorde manier te gebruiken. Dat betekent: zorgen dat medewerkers over voldoende kennis en vaardigheden beschikken om met AI-systemen om te gaan, zeker wanneer die systemen impact hebben op fundamentele rechten.

De wet stelt bovendien dat gebruikers van AI-systemen voldoende moeten zijn geïnformeerd over hoe die systemen werken, wat de risico’s zijn en hoe ze ermee moeten omgaan. Het gaat dus niet alleen om ICT’ers of beleidsmakers, maar juist ook om bijvoorbeeld de medewerkers in de front office, bij klantcontact, eerste lijn support.

AI-geletterdheid is daarmee een compliance-vereiste geworden, vergelijkbaar met AVG-bewustwording.

Voor wie geldt deze verplichting in de praktijk?

De verplichting om AI-geletterdheid te waarborgen geldt niet alleen voor overheidsinstanties of grote techbedrijven. In de praktijk raakt dit juist ook kleine en middelgrote organisaties in sectoren waar AI-systemen worden gebruikt of overwogen. Denk onder andere aan:

• Zorginstellingen die gebruikmaken van AI in diagnoseondersteuning of personeelsplanning
• Gemeenten die algoritmes inzetten voor handhaving of het toekennen van toeslagen
• Onderwijsinstellingen die AI inzetten in leerlingvolgsystemen of toetsanalyse
• Financiële organisaties die AI gebruiken bij risicobeoordeling of klantenservice

Iedere organisatie die (nu of in de nabije toekomst) AI inzet in processen die invloed kunnen hebben op mensen, moet zorgen dat medewerkers goed zijn voorgelicht. Zowel gebruikers van AI als degenen die erdoor geraakt worden, moeten weten wat het systeem doet en hoe ze ermee om moeten gaan.

Dit maakt AI-geletterdheid tot een brede verantwoordelijkheid, niet alleen van IT of directie, maar van HR, compliance, communicatie én de werkvloer.

Waarom AI-geletterdheid nú prioriteit verdient

AI is geen verre toekomstmuziek meer, het zit al in je inbox, je HR-systeem, je marketingtools en je besluitvorming. Steeds meer organisaties vertrouwen op AI voor processen die direct invloed hebben op mensen: denk aan selectie, toewijzing, risicobeoordeling of signalering.

En juist omdat de EU AI Act strenge eisen stelt, is nú het moment om actie te ondernemen. De wet schrijft expliciet voor dat medewerkers AI-geletterd moeten zijn als ze met (of binnen het bereik van) AI-systemen werken. Wachten tot de regels worden gehandhaafd, is wachten tot je achterloopt.

Bovendien voorkomt tijdige actie niet alleen boetes of reputatieschade, maar zorgt het ook voor:

• Betere samenwerking tussen mens en AI
• Bewuste inzet van algoritmes
• Verhoogd vertrouwen bij klanten en partners
• Snellere adoptie van verantwoorde innovaties

Wat houdt AI-geletterdheid eigenlijk in?

AI-geletterdheid gaat veel verder dan weten wat “kunstmatige intelligentie” betekent. Het draait om het begrijpen, toepassen én kritisch kunnen beoordelen van AI-toepassingen in je werkpraktijk.

Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) omvat AI-geletterdheid onder meer:

• Inzicht in hoe AI-systemen werken en waarop ze beslissingen baseren
• Bewustzijn van mogelijke risico’s, zoals bias, uitsluiting en ondoorzichtige logica
• Kennis van je eigen rol en verantwoordelijkheid bij het inzetten of gebruiken van AI
• Vaardigheden om AI-besluiten te beoordelen, bevragen en eventueel tegen te spreken
• Begrip van de wet- en regelgeving, zoals de AI Act, AVG en sectorale richtlijnen

Met AI-geletterde medewerkers zorg je ervoor dat AI niet als black box wordt ingezet, maar als een hulpmiddel dat op een verantwoorde en transparante manier functioneert binnen jouw organisatie.

Wat eist de EU AI Act van medewerkers?

De EU AI Act stelt duidelijke regels voor het veilig en verantwoord inzetten van AI-toepassingen binnen organisaties. En nee, dat gaat niet alleen over techniek of software, het gaat juist óók over mensen. Medewerkers spelen namelijk een cruciale rol in de praktische toepassing én bewaking van deze wetgeving.

Volgens de AI Act moeten medewerkers:

• Voldoende getraind en geïnformeerd zijn over het gebruik van AI binnen hun functiegebied
• Risico’s kunnen herkennen, melden en erop kunnen reageren
• Begrijpen hoe AI-besluiten tot stand komen en waar mogelijke fouten of vertekeningen zitten
• Correct omgaan met gegevens die door AI worden gebruikt of gegenereerd
• Transparant kunnen communiceren over de rol van AI richting klanten, burgers of partners

Voor aanbieders en gebruikers van AI-systemen (zoals HR-tools, beslissingsondersteunende software of algoritmes voor klantsegmentatie) is het dus verplicht om de mensen die hiermee werken op het juiste niveau te trainen. AI-geletterdheid is geen nice-to-have meer, maar een must-have.

Waarom medewerkers vaak de zwakste én belangrijkste schakel zijn

De inzet van AI binnen organisaties groeit razendsnel, maar het menselijk handelen blijft bepalend voor hoe veilig en verantwoord AI wordt toegepast. Medewerkers zijn in veel gevallen degenen die AI-systemen gebruiken, ermee interacteren of er besluiten op baseren. Juist daar ontstaan de grootste risico’s.

Een verkeerd geïnterpreteerde AI-uitkomst, een automatische beslissing zonder menselijke controle of simpelweg het onbewust invoeren van foutieve of gevoelige data: het zijn allemaal voorbeelden van menselijke handelingen die tot grote gevolgen kunnen leiden. Denk aan privacyschendingen, discriminatie door algoritmes of onbedoelde escalatie van fouten.

Goed geïnformeerde medewerkers vormen daarom de eerste verdedigingslinie én het belangrijkste vangnet. Zij herkennen ethische dilemma’s, signaleren onregelmatigheden in AI-systemen en weten wanneer menselijke tussenkomst vereist is. Zonder hun bewustzijn en kennis kunnen zelfs de meest geavanceerde technische maatregelen tekortschieten.

AI-geletterdheid is daarmee geen luxe, maar een absolute noodzaak. Want de technologie mag dan slim zijn, het is nog altijd de mens die bepaalt wat verantwoord is.

Wat moet AI-geletterdheid minimaal omvatten?

AI-geletterdheid gaat veel verder dan weten wat ChatGPT is of hoe een algoritme werkt. Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens moet AI-geletterdheid medewerkers in staat stellen om kritisch, bewust en verantwoord om te gaan met AI-toepassingen in hun werk.

Concreet betekent dit dat medewerkers moeten begrijpen:

• Wat AI wel en niet kan en waar de risico’s liggen.
• Wanneer AI gebruikt mag worden, en in welke situaties menselijke tussenkomst vereist is.
• Hoe AI beslissingen beïnvloedt die mensen raken, bijvoorbeeld bij selectie, beoordeling of risicoclassificatie.
• Wat de rechten zijn van betrokkenen (zoals klanten, patiënten, leerlingen) en hoe zij bezwaar kunnen maken.
• Hoe je risico’s herkent en doorgeeft, bijvoorbeeld bij ongewenste discriminatie of foutieve uitkomsten.
• Wat je verantwoordelijkheden zijn binnen de kaders van de AI-verordening, AVG en sectorale wetgeving.

AI-geletterdheid is dus geen eenmalige test, maar een kennis borgende bewustwordingstraining. De kennis moet aansluiten op de praktijk van de medewerker en toegespitst zijn op de risico’s die bij zijn of haar rol horen. Dat vraagt om duidelijke, begrijpelijke uitleg en actuele voorbeelden.

AI-geletterdheid betekent dat medewerkers begrijpen wat er op het spel staat en hoe ze zelf kunnen bijdragen aan veilig en verantwoord AI-gebruik.

Van risico naar bewustwording: hoe begin je met trainen?

AI-geletterdheid begint niet bij techniek, maar bij bewustwording. Veel medewerkers gebruiken AI-tools zonder zich te realiseren wat de juridische of ethische gevolgen kunnen zijn. Denk aan het invoeren van privacygevoelige informatie in een chatbot of het klakkeloos overnemen van AI-gegenereerde adviezen.

Om dit te voorkomen, is het cruciaal om:

• Vanuit concrete werksituaties te starten. Sluit aan bij herkenbare taken en processen waarin AI een rol speelt.
• Niet te veel in één keer te willen. Begin laagdrempelig met korte modules, microlearning of praktijkvoorbeelden.
• Train functiegericht. De AI-risico’s voor een HR-medewerker zijn anders dan die voor een beleidsadviseur of IT’er.
• Gebruik duidelijke taal. Vermijd technische of juridische vaktermen; houd het begrijpelijk.
• Laat medewerkers oefenen met realistische scenario’s. Zo wordt inzicht omgezet in toepasbaar gedrag.

Een e-learning of blended training kan hierbij een krachtige oplossing zijn. Met interactieve werkvormen, toetsvragen en voorbeeldsituaties wordt kennis niet alleen overgebracht, maar ook geborgd.

Wat telt, is dat de training leidt tot gedragsverandering. Want pas als medewerkers zich bewust zijn van hun rol, maken ze écht het verschil in veilige en verantwoorde AI-toepassing.

Bewijsbaar compliant: hoe toon je aan dat je voldoet?

AI-geletterdheid is niet vrijblijvend. Steeds meer regelgeving, zoals de EU AI Act en AVG, stelt expliciet dat organisaties passende maatregelen moeten nemen om risico’s te beheersen. Training en bewustwording zijn daar een essentieel onderdeel van. Maar hoe laat je zien dat je dit ook écht goed geregeld hebt?

• Documenteer je inspanningen.
• Gebruik rapportages.
• Koppel training aan risicobeheersing.
• Maak het onderdeel van beleid.

Bewijsbare compliance is meer dan een vinkje zetten. Het gaat om aantoonbare, herhaalbare én duurzame stappen. Door AI-geletterdheid te integreren in je organisatiecultuur én dit goed te documenteren, voorkom je sancties en laat je zien dat je AI serieus neemt.

Wat als je niets doet?

AI-geletterdheid negeren is geen optie meer. Niet alleen vanuit wettelijk perspectief, maar ook omdat je je organisatie onnodig kwetsbaar maakt voor fouten, incidenten en reputatieschade.

Grote risico’s door onwetendheid

Een medewerker die AI-tools gebruikt zonder kennis van dataminimalisatie of privacyregels kan onbedoeld persoonsgegevens lekken, algoritmische vooroordelen versterken of bedrijfsgevoelige informatie prijsgeven.

Verlies van vertrouwen

Fouten of misstappen door verkeerd AI-gebruik leiden al snel tot negatieve publiciteit. Klanten, partners of burgers verliezen vertrouwen zodra blijkt dat jouw organisatie geen grip heeft op digitale risico’s.

Sancties vanuit toezichthouders

Zowel de Autoriteit Persoonsgegevens als (in de toekomst) toezichthouders op de AI Act kunnen sancties opleggen bij onvoldoende naleving. Geen AI-beleid, geen training, geen verantwoording? Dat wordt lastig uit te leggen.

Schadeclaims en aansprakelijkheid

Als blijkt dat een medewerker AI op een verkeerde manier heeft ingezet en dit leidt tot schade, kun je als organisatie aansprakelijk worden gesteld. Zeker als je geen maatregelen hebt genomen om dit te voorkomen.

Achterstand in innovatie

Organisaties die AI-kennis niet ontwikkelen, missen de aansluiting met technologische ontwikkelingen. En zonder interne kennis is het lastig om leveranciers of tools goed te beoordelen.

AI-technologie ontwikkelt zich razendsnel.

Hoe krachtig, slim of geavanceerd een AI systeem ook is, het zijn uiteindelijk mensen die bepalen hoe AI wordt ingezet. Of dat op een veilige, ethische en wettelijk conforme manier gebeurt, ligt in jouw handen én die van je collega’s.

Daarom is investeren in AI-geletterdheid geen kostenpost, maar een strategische keuze. Een kans om je medewerkers mee te nemen in deze digitale transformatie, met kennis als fundament.

Wacht niet tot beleid je daartoe dwingt. Begin vandaag nog met het versterken van je organisatie vanuit de basis: bewustwording, kennis en menselijk inzicht.

Want AI verandert alles… maar mensen maken het verschil.